نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 17، تابستان 1401)

یکی از دغدغه های امروز جامعه که به مساله ای اجتماعی و سیاسی بدل شده، نحوه پوشش و حجاب است. در این میانه، کسانی هستند که درباره این واجب الهی پرسش هایی حدیثی در ذهن دارند. پاسخ به این سوالات می تواند در تصمیم گیری آنها نسبت به انتخاب حجاب اثرگذار باشد. بسیاری از بانوان با درک این که حجاب، موضوعی اسلامی و مورد سفارش اهل بیت^ بوده، نحوه پوشش خود را متناسب با احکام رسیده از اهل بیت (ع)، برگزیده اند.

بیشتر معارف اسلامی از طریق روایات به مسلمانان منتقل شده است. با توجه به فاصله زمانی طولانی با عصر صدور و آسیب های مختلفی همچون جعل، تصحیف، تقیه و... که به این میراث حدیثی وارد آمده، ضرورت دستیابی به معیارهایی برای تشخیص حدیث معتبر و قابل اعتماد، همواره مورد بحث عالمان بوده است. در این زمینه دو مبنا میان علما مطرح است: «وثوق سندی» و «وثوق صدوری». از آنجا که مبنای صحیح در نظر قدما و بسیاری از محققان معاصر، وثوق صدوری حدیث است، این مقاله با مفروض دانستن این مبنا پس از اشاره مختصر به معیارهای کاشف از عدم صدور و عدم اعتبار حدیث، درصدد احصای قراین و معیارهایی برآمده که موجب اطمینان و وثوق نوعی به صدور حدیث و در نتیجه، اعتبار و حجیت آن می گردد. در این بررسی مجموعا هفت معیار به عنوان ملاک های مقبول، ذکر شده است.

واژه استکبار و مشتقات آن به طور مکرر در قرآن کریم آمده است. برای اجرای هر پژوهشی درباره «استکبار»، مفهوم شناسی و بررسی واژه های مرتبط با آن ضروری است. این نوشتار به تحلیل معنای لغوی و اصطلاحی و بررسی الفاظی که از نظر معنایی مشابه یا ضد استکبار هستند می پردازد. بیان مشابهات و متضادهای استکبار در یک تحقیق، از نوآوری های این مقاله به حساب می آید. تسهیل پژوهش در موضوع استکبار و پربار شدن تحقیقات در این موضوع از فواید مقاله کنونی است. محتوای این اثر در دو بخش «مفهوم شناسی» و «مشابهات و متضادها» ارایه می گردد.

واقعه سقیفه، پس از رحلت رسول خدا’، نخستین گام عملی جهت ایجاد اختلاف میان مسلمانان بود. در سقیفه بنی ساعده، عده ای از صحابه بر خلاف وصیت پیامبر اکرم’ درباره خلافت امیر مومنان، ابوبکر را به عنوان خلیفه مسلمانان منصوب کردند. سقیفه، فراز مهمی در تاریخ است که باید از زوایای گوناگون بررسی شود. یکی از ادعاهای برخی از عالمان اهل سنت برای توجیه بدعت سقیفه، بیعت اهل حل و عقد با ابوبکر است. ادعایی که در مقاله «بررسی حضور اهل حل و عقد در انتخاب خلیفه اول با شناخت فهرستی حاضران در سقیفه بنی ساعده» رد شد. در مقاله کنونی به اسامی کسانی که با انتخاب خلیفه در سقیفه و خلافت ابوبکر مخالفت کردند، اشاره می شود تا سستی ادعای یادشده، بیش از پیش روشن شود. در برخی از منابع معاصر، نام 48 تن از مخالفان برده شده، اما پژوهش حاضر بیش از 60 تن از مخالفان ابوبکر و چگونگی مخالفتشان را بیان کرده که در این مقاله به 35 نفر از آنان و در مقاله پسین، به معرفی بقیه پرداخته می شود.

از قرون نخستین اسلامی تاکنون، رسایل و کتاب های بسیاری درباره مساله جانشینی پیامبر’، امامت اهل بیت و نیز مناقشات درباره آن، به ویژه در میان شیعیان، نوشته شده است. به عقیده شیعیان، در آیات متعددی از قرآن مجید، بیان و اثبات امامت ایمه طاهرین وجود دارد. در دوره کنونی، بسیاری از نوشته های پیرامون امامت، به آیات قرآن و از جمله آیه ابتلای ابراهیم (بقره، 124)، به عنوان مهم ترین دلیل قرآنی بر اثبات امامت و برخی از مختصات آن، پرداخته اند. با توجه به اهمیت آیه ابتلا در موضوع امامت و تفاسیر مختلفی که درباره آن ارایه شده، لازم است تحقیقات بیشتر و جدیدتری درباره این آیه صورت گیرد. پژوهشگران علاقه مند به این حوزه، نیازمند ماخذ شناسی آثار پیرامون آیه ابتلا به ویژه شناخت آثار دهه های اخیر هستند. در نگاشته حاضر، 36 اثر جدید درباره آیه ابتلا شناسایی و معرفی گردیده است. در آخر این تحقیق، عناوین و موضوعات جدیدی، برای انجام پژوهش های تازه درباره این آیه پیشنهاد شده است.

حجیت دلیل عقلی در کشف احکام شرعی، یکی از جنجالی ترین مباحث دانش اصول است که از عصر معصومان^ تا به امروز محل اختلافات جدی بوده است. این نوشتار، مقاله ای تقریری است که طی دو شماره به موضوع قطع حاصل از مقدمات عقلی در کتاب رسایل می پردازد. در این شماره، محل اختلاف و تبعات آن در اصول و فقه بررسی شده و در شماره دوم به دلایل طرفین پرداخته می شود. بررسی محل اختلاف از آن روست که شیخ انصاری ادعا کرده، اخباریان حجیت دلیل عقلی قطعی را نپذیرفته اند. در برابر، برخی معتقدند که اخباریان اساسا این دلایل را ظنی می دانند نه قطعی. اهمیت اثرات اختلاف نیز بدان جهت است که اولا این اختلاف بر همه مباحث عقلی دانش اصول، اثرگذار است و ثانیا برخی از عالمان، ثمره داربودن این بحث را در فقه انکار کرده اند. در این نگاشته، با بررسی متون اخباری ها این نتیجه حاصل شد که برداشت شیخ از ادعای اخباریان با ظاهر کلام آنها ناسازگار است. نتیجه بحث اثرات اختلاف، بی ثمر بودن این بحث در باب تعارض، اما اثرگذاری آن بر برخی از مباحث دیگر دانش اصول است. ضمن این که مشخص شد، طرح این بحث ضرورت دارد، اگرچه در دانش فقه کم ثمر باشد.

فهرست تخصصی، مجموعه ای از اطلاعات مختصر و تفکیک شده برگرفته از محتوای یک کتاب است. تامل در فهارس تخصصی کتاب های حدیثی، زمینه را برای تحلیل و فرضیه پردازی کلان نسبت به محتوا و روش نویسنده فراهم می کند. در این نگاشته فهرست تخصصی کتاب «منهاج الصلاح فی اختصار المصباح» علامه حلی (م726ق)، بررسی شده و با ارایه تحلیل آماری، بهره توجه به فهارس تخصصی نیز روشن می شود. فهرست آیات قرآنی، احادیث، آثار، اعلام، «طوایف، قبایل و فرق»، «اماکن و بلدان» و نیز فهرست منابعی که نام آنها در متن کتاب آمده در زمره فهارس تخصصی «منهاج الصلاح» قرار دارد که در این یادداشت چهار فهرست بررسی شده و نکات آن تحلیل می گردد.